سازمان ملی هوش مصنوعی احیا می‌شود؟
در حالی چند روز گذشته دولت مصوبه ای برای ایجاد یک ستاد جامع هوش مصنوعی داشت که روز گذشته مجلسی‌ها کلیات طرح ملی هوش مصنوعی را به تصویب رساندند.
روز گذشته در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی، درخواست کمیسیون صنایع و معادن برای اولویت قرار گرفتن «طرح ملی هوش مصنوعی» مطرح شد و نمایندگان با بررسی اولویت‌دار این طرح موافقت کردند. در ادامه، کلیات طرح ملی هوش مصنوعی به تصویب رسید. با تصمیم محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، این طرح به‌صورت دوشوری تعیین شد و برای بررسی جزئیات به کمیسیون صنایع و معادن ارجاع گردید.
قالیباف درباره این طرح اظهار داشت: دولت قرار بود طی شش ماه گذشته لایحه‌ای در مورد هوش مصنوعی به مجلس ارائه کند، اما این امر هنوز محقق نشده است. امروز کلیات طرح را بررسی کردیم، اما با توجه به نظرات دولت و کمیسیون‌های مجلس، تصمیم گرفتیم طرح را دوشوری کنیم تا با دقت بیشتر و در زمان مناسب‌تری پیگیری شود.
آیا سازمان ملی هوش مصنوعی احیا خواهد شد؟
یکی از نکات برجسته در طرح ملی هوش مصنوعی، تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی است. این سازمان که در دولت سیزدهم تشکیل شده و فعالیت خود را آغاز کرده بود، در دولت جدید متوقف شد. به گفته مسئولان معاونت علمی، پس از مصوبه اخیر دولت برای ایجاد ستاد توسعه فناوری و کاربردی هوش مصنوعی، فعالیت این سازمان فعلاً کنار گذاشته شده و تمامی امور مرتبط با هوش مصنوعی تحت نظارت این ستاد قرار خواهد گرفت. اما در طرح ملی هوش مصنوعی، سازمان ملی هوش مصنوعی به‌عنوان پیشران و مرجع علمی، فنی و راهبردی برای نهادها، ارکان و بخش‌های مختلف حاکمیت و جامعه پیش‌بینی شده است.
تصویب کلیات طرح ملی هوش مصنوعی نشان‌دهنده وجود تناقضاتی بین دولت و مجلس در زمینه هوش مصنوعی و ایجاد یک ساختار اجرایی منسجم است. پرسش اصلی این است که در صورت احیای این سازمان، تعدد ساختارهای اجرایی چگونه به پیشرفت هوش مصنوعی در کشور کمک خواهد کرد؟ آیا بهتر نیست دولت و مجلس پیش از تصویب قوانینی که خود فرایندی زمان‌بر است و می‌تواند کشور را از پیشرفت جهانی در فناوری‌های نوین عقب نگه دارد، هماهنگی‌های لازم را انجام دهند؟
بر اساس ماده ۳ طرح، سازمان ملی هوش مصنوعی برای اجرای مصوبات شورای ملی راهبری و تحقق اهداف حاکمیتی در حوزه هوش مصنوعی تأسیس شده و زیر نظر رئیس‌جمهور فعالیت خواهد کرد. دولت مکلف است ظرف سه ماه پس از لازم‌الاجرا شدن قانون، اساسنامه این سازمان را به‌عنوان دبیرخانه شورای ملی و یک سازمان توسعه‌ای، در چارچوب مواد ۴ و ۵ این قانون تدوین و به تصویب هیئت وزیران برساند. این سازمان نماینده رسمی دولت ایران در مجامع و همکاری‌های بین‌المللی مرتبط با فناوری‌های هوش مصنوعی خواهد بود.
اهداف و ساختار سازمان ملی هوش مصنوعی
سازمان ملی هوش مصنوعی برای ایجاد هماهنگی ملی و پیگیری مسیرهای بهینه، مؤثر و نامتقارن در مواجهه با پدیده هوش مصنوعی و توسعه همه‌جانبه آن، از بخش‌های ستادی (شامل اجرایی، هماهنگ‌کننده و زیرساختی) و بخش راهبری (مرکز ملی راهبری و توسعه هوش مصنوعی) تشکیل شده است. این سازمان به‌عنوان نهادی تخصصی و جامع، پیشران و مرجع علمی، فنی و راهبردی برای تمامی نهادها، ارکان و بخش‌های حاکمیت و جامعه عمل خواهد کرد. دولت موظف است اساسنامه این سازمان را با توجه به وظایف مندرج در ماده ۵ و بر اساس بندهای زیر تدوین و به تصویب هیئت وزیران برساند:
الف) ساختار سازمان باید برای تحقق سه هدف اصلی طراحی شود: ۱) درک و راهبری مواجهه کشور با هوش مصنوعی در همه ابعاد و آثار آن؛ ۲) پیشبرد تلاش‌های فنی توسعه‌ای در لایه بنیادین فناوری هوش مصنوعی؛ ۳) جهت‌دهی، تسهیل و پشتیبانی ستادی از تلاش‌های فنی توسعه‌ای در لایه کاربردی هوش مصنوعی که توسط نهادهای حاکمیتی و بخش خصوصی برای رفع نیازهای کشور انجام می‌شود.
ب) مرکز ملی راهبری و توسعه هوش مصنوعی به‌عنوان زیرمجموعه‌ای نخبگانی، چابک و پژوهشی با تسلط تخصصی میان‌رشته‌ای، وظیفه جهت‌دهی و راهبری فعالیت‌های سازمان، پیشبرد تلاش‌های فنی توسعه‌ای در لایه بنیادین و تصمیم‌سازی برای شورای ملی و سایر نهادها را بر عهده دارد. این مرکز از سایر بخش‌های سازمان تفکیک شده و استقلال عملکردی خواهد داشت. وظایف تخصصی و راهبری آن در ماده ۵ قانون تشریح شده است.
ج) مرکز ملی هوش مصنوعی شامل سه واحد اصلی است:
۱) واحد پژوهش‌های سطح بالا، متمرکز بر پژوهش‌های بنیادین و میان‌رشته‌ای در ابعاد نظری، ریاضیاتی، شناختی، سیاسی، اقتصادی، فلسفی و اجتماعی هوش مصنوعی، با هدف ایده‌پردازی، طراحی مسیرهای علمی و فنی جایگزین، شناخت عاملیت تکنولوژی و بررسی تحولات سیاسی، اقتصادی و الهیاتی مرتبط.
۲) واحد برنامه‌ریزی راهبردی، مسئول برنامه‌ریزی فنی و راهبردی، تعیین چشم‌انداز، طراحی اولویت‌ها و پروژه‌ها، مشاوره به دانشگاه‌ها، بازار، دولت و نهادهای قانون‌گذاری، و ترسیم راهبردهای یکپارچه توسعه هوش مصنوعی با توجه به واقعیت‌های روز، پیش‌بینی روندهای آینده و همسویی با منافع ملی و ارزش‌های انسانی.
۳) واحد تحقیق و توسعه فناوری هوش مصنوعی، متمرکز بر توسعه فناوری‌های بنیادین هوش مصنوعی، انجام پژوهش‌های مرتبط با پروژه‌های فنی و رهبری ابتکارات ملی با اولویت حوزه‌های همسو با منافع ملی و بهره‌گیری از آخرین پیشرفت‌های پژوهشی.
د) بخش‌های ستادی سازمان به‌عنوان بازوهای اجرایی، هماهنگ‌کننده و زیرساختی، وظیفه جهت‌دهی، تسهیل و پشتیبانی از تلاش‌های فنی توسعه‌ای در لایه کاربردی هوش مصنوعی را که توسط نهادهای حاکمیتی و بخش خصوصی انجام می‌شود، بر اساس راهبردهای مرکز دنبال خواهند کرد.
وظایف سازمان ملی هوش مصنوعی
وظایف ستادی: سازمان موظف است با استفاده از اختیارات قانونی و از طریق مذاکره، همگرایی بین‌نهادی و ارائه مشوق‌ها، تلاش‌های توسعه‌ای و پژوهشی مرتبط با هوش مصنوعی در کشور را در راستای اولویت‌های تعیین‌شده توسط مرکز جهت‌دهی کند. همچنین، زیرساخت‌های پردازشی، محاسباتی، داده‌ای و ارتباطاتی کشور را بر اساس معماری ارائه‌شده توسط مرکز تقویت نماید (جزئیات در ماده ۷ قانون).
ظرف شش ماه، با همکاری نهادهای ذی‌ربط، محیط‌های آزمون برای کاهش الزامات دریافت تأییدیه‌های فنی و امنیتی شرکت‌های توسعه‌دهنده هوش مصنوعی ایجاد کند.
در تعامل با رسانه‌های عمومی و سازمان صداوسیما، به آگاهی‌بخشی عمومی درباره هوش مصنوعی و تحولات آن اقدام نماید.
تأسیس صندوق ملی توسعه هوش مصنوعی با سرمایه اولیه ۱۰۰ هزار میلیارد تومان
بر اساس ماده ۶ طرح، «صندوق ملی توسعه هوش مصنوعی» وابسته به سازمان و به‌صورت مشارکت عمومی و خصوصی تأسیس می‌شود. سرمایه اولیه این صندوق به مبلغ ۱۰۰ هزار میلیارد ریال، ظرف حداکثر دو سال از محل صندوق توسعه ملی و حساب ذخیره ارزی تأمین خواهد شد. اساسنامه صندوق، شامل ارکان، وظایف، نحوه فعالیت و نظارت، باید ظرف شش ماه از لازم‌الاجرا شدن قانون با پیشنهاد سازمان به تصویب هیئت وزیران برسد.
بازنگری سرفصل‌های آموزشی متناسب با تحولات هوش مصنوعی
سازمان با همکاری وزارت علوم، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و بنیاد ملی نخبگان، بر اساس یافته‌های مرکز، سرفصل‌های آموزشی رشته‌های دانشگاهی متأثر از تحولات هوش مصنوعی را بازنگری کند.
ایجاد برنامه بورسیه ملی هوش مصنوعی برای جذب نخبگان
سازمان موظف است برنامه بورسیه ملی هوش مصنوعی برای جذب نخبگان و دانشجویان برتر جهت تحصیل در مقاطع تکمیلی در رشته‌های مرتبط در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی برتر کشور ایجاد کند. همچنین، از دانشجویان تحصیلات تکمیلی این رشته‌ها برای مشارکت در برنامه‌های پژوهشی مرکز حمایت مادی و معنوی کند و دانشگاه‌ها را به همسویی پروژه‌های پژوهشی با اولویت‌های مرکز تشویق نماید.
دستورالعمل آموزش فنی و حرفه‌ای در صنایع وابسته به هوش مصنوعی ظرف شش ماه توسط سازمان تدوین و توسط شورای عالی آموزش و تربیت فنی و حرفه‌ای تصویب خواهد شد.
در همکاری با مجلس و ستاد کل نیروهای مسلح، مشوق‌های مالی و خدماتی، از جمله تسهیلات خدمت نظام وظیفه، برای پژوهشگران و توسعه‌دهندگان نخبه هوش مصنوعی ارائه شود.
با همکاری وزارت امور خارجه، وزارت علوم و بنیاد ملی نخبگان، آیین‌نامه جذب و حمایت از متخصصان هوش مصنوعی ایرانی و غیرایرانی تدوین شود.
ارزیابی و نظارت بر اجرای قانون بر عهده سازمان ملی هوش مصنوعی است که باید هر شش ماه گزارش عملکرد را به شورای ملی راهبری و کمیسیون‌های مرتبط مجلس ارائه کند.
ورود موقت تجهیزات هوش مصنوعی با تأیید سازمان
در بخش دیگری از طرح، بند «ف» به ماده ۱۱۹ قانون امور گمرکی اضافه شده که بر اساس آن، تجهیزات پردازشی و سخت‌افزارهای اختصاصی هوش مصنوعی که امکان تولید داخلی ندارند، با تأیید رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی وارد می‌شوند.
تبصره ۱: لیست این تجهیزات بر اساس دستورالعمل اجرایی سازمان و تصویب شورای ملی راهبری تعیین می‌شود.
تبصره ۲: ورود موقت این تجهیزات بر اساس ماده ۵۰ قانون امور گمرکی، به‌عنوان کالای مجاز تلقی شده و سقف زمانی آن پنج سال است.
کاربست هوش مصنوعی در دستگاه‌های اجرایی
طبق ماده ۱۰ طرح، سازمان ملی هوش مصنوعی، سازمان اداری و استخدامی و سازمان برنامه و بودجه مکلف‌اند:
الف) برای جلوگیری از هدررفت منابع ناشی از موازی‌کاری یا تلاش‌های غیرعلمی، دستگاه‌های اجرایی را ملزم به دریافت تأییدیه کارشناسی سازمان برای هزینه‌کرد در حوزه هوش مصنوعی کنند.
ب) ظرف شش ماه، با همکاری دستگاه‌های اجرایی، آیین‌نامه شاخص‌های کاربست هوش مصنوعی برای افزایش بهره‌وری، توانمندسازی و چابک‌سازی دولت و کاهش زمان ارائه خدمات عمومی تدوین و تصویب کنند. سازمان اداری و استخدامی هر شش ماه گزارش پیشرفت شاخص‌ها را به کمیسیون صنایع و معادن مجلس ارائه خواهد داد.
شورای ملی راهبری هوش مصنوعی
سیاست‌گذاری کلان هوش مصنوعی بر عهده شورای ملی راهبری هوش مصنوعی است که اعضای آن شامل رئیس‌جمهور (رئیس شورا)، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور (نایب‌رئیس)، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، وزرای ارتباطات، علوم، بهداشت، صنعت، اطلاعات، دفاع، فرهنگ، تعاون، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس صندوق توسعه ملی، رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی، نماینده شورای عالی حوزه‌های علمیه، دو عضو حقیقی به پیشنهاد دبیر و حکم رئیس شورا، رئیس سازمان ملی هوش مصنوعی (دبیر شورا)، رئیس سازمان اداری و استخدامی، رئیس سازمان برنامه و بودجه، رئیس سازمان نظام صنفی رایانه‌ای و یک نماینده مجلس به‌عنوان ناظر است.
تبصره: تصویب مقررات در شورا با رأی اکثریت وزرای عضو و تأیید رئیس‌جمهور و سایر تصمیمات با رأی اکثریت اعضا انجام می‌شود.
